23 / Սեպտեմբեր / 2022 : 11-52

Հայաստանի եւ Ադրբեջանի երկնքում ամպեր են կուտակվում. Թոմաս դե Վաալ

Նորմալ ժամանակներում Հարավային Կովկասում բռնության վերջին աճը շատ ավելի մեծ ուշադրություն կգրավեր, գրում է Թոմաս դե Վաալը Carnegie Europe-ի հոդվածում:

«Սեպտեմբերի 13-14-ը Հայաստան ադրբեջանական լայնածավալ ներխուժման ժամանակ զոհվեց մոտ 300 զինվոր։ Հայաստանն ասում է, որ 202 զինվորական եւ հինգ քաղաքացիական անձ մահացել կամ անհետ կորել է։ Ադրբեջանական կորուստները՝ 80 զինվոր։ Չմոռանանք, որ դրանք փոքր բնակչություն ունեցող երկրներ են, որտեղ այդ սարսափելի թվերն ավելի սուր են զգացվում։

Հրադադարը դադարեցրեց 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմից ի վեր ամենասարսափելի բռնությունը, սակայն ադրբեջանական ուժերը, կարծես թե, դեռ Հայաստանի սահմանամերձ շրջաններում են։

Ի՞նչ պատահեց

Բախումը տեղի ունեցավ երկու առաջնորդների՝ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւի եւ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի միջեւ Բրյուսելում կայացած բարձր մակարդակի բանակցությունների չորրորդ փուլից ընդամենը երկու շաբաթ անց, որտեղ առաջընթաց գրանցվեց։ Կարեւոր է նշել, որ դա հետեւեց Ուկրաինայում Ռուսաստանի ռազմական նվաստացմանը։

Որոշ ԶԼՄ-ներ, մոլորության մեջ գցելով, այդ բախումը սահմանին ներկայացրեցին՝ որպես պատճառ նշելով Լեռնային Ղարաբաղի վիճելի տարածքը: Բայց Ղարաբաղում մարտեր չեն եղել, հիմա այնտեղ տեղակայված են ռուս խաղաղապահները։ Այդ ամենը եղել է Հայաստանի տարածքում։

Ադրբեջանն ասաց, որ դրանք հայկական «սադրանքներ» են՝ պնդում, որը չի կարող ստուգվել: Ականատեսները նկարագրում են ռազմական օբյեկտների եւ քաղաքացիական ենթակառուցվածքների ուժեղ գնդակոծությունները, այդ թվում՝ Սոթք գյուղում եւ առողջարանային Ջերմուկ քաղաքում, որի քաղաքացիական բնակչությունը տարհանվել է: Կան արժանահավատ տեղեկություններ երկու զոհված հայ կին զինվորի նկատմամբ վայրագությունների եւ նրանց նողկալի պղծման մասին:

2020-ին գրանցած հաղթանակից հետո Ալիեւն օգտագործում էր այն, ինչ ադրբեջանցի պաշտոնյան նկարագրել է որպես «հարկադրական դիվանագիտության» ռազմավարություն Հայաստանի դեմ՝ բանակցությունների եւ ուժի միքս:

Ալիեւը, հասնելով իր նպատակների գրեթե մեծ մասին, բայց՝ ոչ բոլորին, նոր նպատակներ ունի։ Դրանցից առաջինը Հայաստանին ստիպելն է «խաղաղության պայմանագիր» ստորագրել, որով նա հրաժարվում է հայաբնակ Ղարաբաղի տարածաշրջանի պահանջներից։ Հայաստան-Ադրբեջան սահմանի երկրորդ սահմանազատումը, որը հարիր է Ադրբեջանին. Երրորդը նոր ճանապարհն է եւ կապող օղակն է Հայաստանի տարածքով դեպի Նախիջեւան՝ այն, ինչ նա Զանգեզուրի միջանցք է անվանում՝ ստուգումների եւ հսկողության նվազագույն տարրերով:

Բռնության վերջին փուլն ամենադաժանն ու վտանգավորն է 2020 թվականից ի վեր։ Այն կարծես ավելի շատ ուղղված է Ռուսաստանին, քան Հայաստանին։ Ռուսաստանը պարտավոր է Հայաստանին օգնել պաշտպանության մասին, ինչպես նաեւ ՀԱՊԿ-ին անդամակցության պայմանագրի շրջանակներում։

Բայց Ռուսաստանը խրված է Ուկրաինայում։ Ադրբեջանը ձգտում է ապացուցել, որ Ռուսաստանը չի շտապում աջակցել իր դաշնակցին, իսկ ՀԱՊԿ-ը թղթե վագր է, ինչի մաիսն վկայում է նաեւ Տաջիկստանի եւ Ղրղզստանի սահմանին բախումների ժամանակ գործելու անկարողությունը։

Այս ամբողջ տարվա ընթացքում Հայաստանն ու Ադրբեջանը մասնակցել են Եվրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելի միջնորդությամբ անցկացվող բանակցություններին։ Անցյալ շաբաթվա բռնությունը, ինչպես պնդում են որոշ մեկնաբաններ, չի նշանակում, որ բանակցությունները ժամանակի զուր վատնում էին: Դրանք իրականում բավականին առաջընթաց գրանցեցին:

Ամռան սկզբին երկու կողմերն էլ համաձայնեցին տրանսպորտային երթուղիների գործարքի բովանդակությանը, մինչ ռուսները չբարդացրեցին այն գործընթացը, որը կանգնեցրեց ամեն ինչ: Ամառվա ընթացքում նրանք ինտենսիվորեն աշխատում էին տեքստերի վրա՝ միջպետական համաձայնագիրը (Ադրբեջանի պահանջը)՝ Ղարաբաղի հայերի իրավունքների եւ անվտանգության մասին դրույթներով (Հայաստանի պահանջը), կտրելու համար:

Խնդիրը, որը հետապնդում է հայ-ադրբեջանական հակամարտության բոլոր միջնորդներին 1991 թ. ի վեր, այն է, որ «ոչ»-ի համար ոչ ոք գին չի վճարում։ Վատ վարքի համար քննադատումը թույլ է:

Ղեկավարները կարծում են, որ կարող են հրապարակայնորեն հրաժարվել պրիվատ կարգով ձեռք բերված պայմանավորվածություններից՝ ժամանակ ձգելու կամ ուժ կիրառելու համար։

Գոյություն ունի նաեւ «հարմար դատարան գտնելու» խնդիր։ Ռուսաստանը դեռ հզոր շահեր ունեցող միջնորդ է, նույնիսկ եթե նրան չեն վստահում՝ որպես ազնիվ միջնորդի։ Հաղորդվում է, որ Մոսկվան նաեւ հաշտության պայմանագրի նախագիծ է նախապատրաստել, որն անորոշ ժամանակով մի կողմ է դնում Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը՝ մի բանաձեւ, որը հայերին ավելի շատ դուր է գալիս, քան եվրոպական առաջարկը:

Միեւնույն ժամանակ, Միացյալ Նահանգները, վճռականորեն աջակցելով ԵՄ-ին, հույսեր են կապում նաեւ Հայաստանի հետ՝ նշանակելով Կովկասում նոր բանագնաց Ֆիլ Ռիկերին, ով նշանակվել էր ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ՝ նախորդ միջնորդական մեխանիզմի, որը նախընտրում է Երեւանը։ Ներկայացուցիչների պալատի խոսնակ Նենսի Փելոսիի սոլիդարության բլից այցն ավելի խառը ազդանշաններ է ուղարկում:

ԵՄ-ն երկիմաստ է թվում

Հուլիսին Եվրահանձնաժողովի նախագահ Ուրսուլա ֆոն դեր Լյայենն ադրբեջանական գազ գնելու առաքելությամբ այցելել էր Բաքու։ Իր հրապարակային ելույթում նա Ադրբեջանին «վստահելի գործընկեր» անվանեց եւ ոչ մի անգամ չհիշատակեց «խաղաղություն» կամ «հակամարտություն» բառերը։ Ադրբեջանցիները դա որպես մեծ PR հաղթանակ մեկնաբանեցին:

Ինչ մտադրություններ կամ տեղեկություններ էլ ունենար Ալիեւը, դա կարող է լինել այն պահը, երբ նա գերագնահատում է իր հնարավորությունները։

Վերջին մարտերը խարխլեցին լուրջ զրուցակցի՝ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի ներքին դիրքերը, ով իրեն նվիրել է Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի հետ բանակցություններին։

Դա նաեւ առարին անգամ ստիպեց Ադրբեջանին մտածել, նույնիսկ՝ նրանց, ովքեր աջակցում էին 2020-ի պատերազմին։ Խաղաղությանը կողմ հանդես եկող ակտիվիստը երեսուն օրվա ազատազրկման է դատապարտվել։ Մի նշանավոր անկախ փորձագետ Ալիեւին «մաքսիմալիստ» եւ «ռեւանշիստ» է անվանել եւ մեղադրել նրան Հայաստանի հետ հաշտություն կնքելու պատմական հնարավորությունը բաց թողնելու մեջ։

Որպեսզի նրանք հաջողության որեւէ շանս ունենան, գործընթացը՝ Շառլ Միշելի միջնորդությամբ, որն այժմ միակ կենսունակ միջոցն է, շատ ավելի ուժեղ աջակցություն է պահանջում Եվրահանձնաժողովից, ԵՄ անդամ երկրներից եւ ԱՄՆ-ից: Եթե այն ձախողվի, կա երկու մռայլ այլընտրանք՝ Մոսկվայի միջնորդությունը կամ, ինչն ավելի վատ է, հաջորդ պատերազմը»: