«Ո՞ւմ է պատկանում Ղարաբաղը». թալիշ գործչի վերլուծությունը
Նոյեմբերի 20-ին իր ելույթում Իլհամ Ալիևը օգտագործեց այդպիսի մի արտահայտություն. «Ադրբեջանը բազմազգ պետություն է»: Պետք է ասեմ, որ այս ամենը նա երբեք չի ասել իր նախագահության ամբողջ 17 տարիների ընթացքում, ավելին` նա գրեթե առաջին անգամ իր ողջ կյանքի ընթացքում նման բան ասում:
Նրա հայրը ՝ «մեծ առաջնորդը», միշտ լուռ անցնում էր այս փաստի վրայով, չնայած այն բանին, որ նրա գրած սահմանադրությունը հաստատում էր, որ Ադրբեջանը բազմազգ պետություն է և ապահովում է նրանց ներկայացուցիչների մասնակցությունը կառավարմանը և իր ցեղին պատկանող խարդախներ չէր նշանակի բոլոր այն մեծ ու փոքր պաշտոններում, որտեղ այդ ժողովուրդները կոմպակտ են ապրում: Ինքը ՝ Ալիևը, կցանկանար ավելացնել այդ ժողովուրդների գոյությունը հաստատող հոդված, երբ երկու անգամ փոխեց «մեծ առաջնորդի» Սահմանադրությունը ՝ իր ընտանիքի շահերից ելնելով:
Ակնհայտ է, որ Ալիևի խոստովանությունը Ղարաբաղի հայերի ազգային-ազատագրական պայքարի արդյունք է: Ինչպես ասվում է ադրբեջանական ասացվածքում, նրանց աջ ձեռքը ադրբեջանական ժողովրդի գլխին է: Ինչ վերաբերում է նրա այն կարծիքին, որ «Ադրբեջանի մեկ պետության մեջ ապրող բոլոր ժողովուրդները, այդ թվում` հայ ժողովուրդը, հավասար իրավունքներ ունեն», Ալիևը ստում է իր հին սովորության համաձայն` ցույց տալով իր հավատարմությունը «պարոն կեղծին»: Նախևառաջ Ադրբեջանում հայ ժողովրդի իրավունքները բացահայտվեցին ամբողջ աշխարհի համար, երբ նա իր ցեղից բարձրացրեց հանցագործին որպես ազգային հերոսի, որին կացնով ուղարկեց Հունգարիա հայ սպային սպանելու համար:
Ի դեպ, այս վայրենուն հնարավորություն էր ընձեռվում ցույց տալ, թե ինչ հերոս է նա (հանուն Քելբաջարի), բայց նա փախավ 1993-ի սեպտեմբերյան պատերազմում. ադրբեջանցիների ազգային հպարտությունը թաքնվեց կնոջ փեշի հետևում և չմեկնեց ռազմաճակատ: Երկրում ապրող ոչ թյուրք ժողովուրդներն ընդհանրապես իրավունք չունեն. Ի տարբերություն Ադրբեջանում բնակվող մեսխեթցի թուրքերի և թաթարների: Ոչ թյուրքական ժողովուրդների դեպքում թալիշ, լեզգի, ավար, թաթ մտավորականությունն անընդհատ ճնշման ու սպառնալիքի տակ է: Թալիշի գիտնականներ Նովրուզալի Մամեդովի և Ֆախրադդին Աբբասի բանտում սպանությունը ևս մեկ անգամ ապացուցեց այն գաղափարի կեղծիքը, որ Իլհամ Ալիևը ղեկավարում է «բոլոր ժողովուրդները հավասար իրավունքներ ունեն» սկզբունքով:
Ի տարբերություն Ադրբեջանի մյուս ժողովուրդների` Ղարաբաղի հայ ժողովուրդը դիմակայեց թուրքական ֆաշիզմին և ստեղծեց իր անկախ պետությունը, որն արդեն 30 տարի ապրում է ազատորեն: Այս ժամանակահատվածում ադրբեջանական կողմը մերժեց իր իրավունքը թուրքական ֆաշիստական գաղափարախոսությանը համապատասխան իր քարոզչության մեջ, և, ինչպես հաստատեց Իլհամ Ալիևը, ասաց, որ պատմության ընթացքում Ղարաբաղը ենթադրաբար ադրբեջանական հող է, իսկ հայերը Ռուսաստանից տեղափոխվել են այնտեղ 200 տարի առաջ: Եկեք շատ հեռու չգնանք այս սուտը բացահայտելու համար, եկեք նայենք վերջին 500 տարվա պատմությանը:
Այդ ժամանակ Իրանի Սաֆավիդների տոհմի սահմանը տարածվում էր հյուսիսով ՝ մինչև Դերբենդ: Ադրբեջան անունով պետություն չի եղել: Արազից հյուսիս գտնվող Իրանի նահանգները կոչվում էին Առան, Շիրվան, Մուղան, Թալիշիստան և Ղարաբաղ: Ղարաբաղում բնակվող հայերը կազմեցին 5 խանություն: Խանություններկ իմաստն այն էր, որ դրանք ուղղակիորեն չէին ենթարկվում տեղի էմիրներին, այլ ուղղակիորեն կայսրին: Ժամանակակից լեզվով` նրանք ունեին ինքնավարության կարգավիճակ:
Հետո սեֆյաններն ընկան, և Նադիր շահի կարճատև կառավարման ընթացքում Ղարաբաղում գտնվող Տարակամա ցեղերը, ներառյալ Պանահալի խանը, վերադարձան Թուրքմենստան: Ռուս-իրանական պատերազմներից հետո Ղարաբաղը Ռուսաստանի կազմում էր ավելի քան 100 տարի: Ռուսական կայսրությունը պատմության մեջ է մտել 1917 թվականին: Պատմության մեջ առաջին անգամ Արեւելյան Կովկասում հայտնվեց պետություն, որը կոչվում է Ադրբեջան: Այս պետությունը հավակնոտ էր Ղարաբաղի հանդեպ և պատերազմում էր հայկական պետության հետ: Իր գոյության 23 ամիսների ընթացքում նրա սահմանները չեն որոշվել և չի ճանաչվել Ազգերի լիգայի կողմից:
Խորհրդային շրջանում Ղարաբաղին շնորհվեց ինքնավարության կարգավիճակ: Մնաց ԽՍՀՄ-ում: ԽՍՀՄ-ը փլուզման պահից հայտարարեց իր անկախությունը: Այսինքն ՝ մինչ Ադրբեջանը ԽՍՀՄ կազմից դուրս գալը և իր անկախության հռչակումը, Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը լքեց Ադրբեջանը և հայտարարեց իր անկախությունը:
Այդ ժամանակվանից ի վեր խաղաղության ժամանակահատվածում Ղարաբաղի Հանրապետության ժողովուրդը խաղաղ աշխատանքի միջոցով հասել է շատ բանի:
Սեպտեմբերի 27-ին Ադրբեջանի և Թուրքիայի ռազմական ստորաբաժանումները փորձեցին բռնի կերպով նմանեցնել Ղարաբաղը Սիրիային ՝ սիրիական և պակիստանյան ահաբեկչական խմբավորումների մասնակցությամբ: Ռուս խաղաղապահները հավաքվել էին և կողմերին ստիպում հաշտություն կնքել: Ներկայումս Ղարաբաղի Հանրապետությունը անկլավ է, որը վերահսկվում է ռուսական ռազմական ուժերի կողմից:
Դրա բնակչությունը Պուտինի ցուցումով` մեկ տարի շարունակ ազատվել է բոլոր ծախսերից: Այնտեղ ստեղծվել են հումանիտար օգնության հինգ կենտրոններ: Սկսվել է պատերազմի արդյունքում ավերված շենքերի նորոգումը: Իսկ գլխավոր հարցը միջազգային հանրության մոտ դեռ նոր է առաջանալու. ո՞ւմ է պատկանում Ղարաբաղը:
Թոֆիգ Խալիլով
Նյութի աղբյուրը՝ yelaket.am