«Ո՞ւմ է պատկանում Ղարաբաղը». թալիշ գործչի վերլուծությունը

Նոյեմբերի 20-ին իր ելույթում Իլհամ Ալիևը օգտագործեց այդպիսի մի արտահայտություն. «Ադրբեջանը բազմազգ պետություն է»: Պետք է ասեմ, որ այս ամենը նա երբեք չի ասել իր նախագահության ամբողջ 17 տարիների ընթացքում, ավելին` նա գրեթե առաջին անգամ իր ողջ կյանքի ընթացքում նման բան ասում:

Նրա հայրը ՝ «մեծ առաջնորդը», միշտ լուռ անցնում էր այս փաստի վրայով, չնայած այն բանին, որ նրա գրած սահմանադրությունը հաստատում էր, որ Ադրբեջանը բազմազգ պետություն է և ապահովում է նրանց ներկայացուցիչների մասնակցությունը կառավարմանը և իր ցեղին պատկանող խարդախներ չէր նշանակի բոլոր այն մեծ ու փոքր պաշտոններում, որտեղ այդ ժողովուրդները կոմպակտ են ապրում: Ինքը ՝ Ալիևը, կցանկանար ավելացնել այդ ժողովուրդների գոյությունը հաստատող հոդված, երբ երկու անգամ փոխեց «մեծ առաջնորդի» Սահմանադրությունը ՝ իր ընտանիքի շահերից ելնելով:

Ակնհայտ է, որ Ալիևի խոստովանությունը Ղարաբաղի հայերի ազգային-ազատագրական պայքարի արդյունք է: Ինչպես ասվում է ադրբեջանական ասացվածքում, նրանց աջ ձեռքը ադրբեջանական ժողովրդի գլխին է: Ինչ վերաբերում է նրա այն կարծիքին, որ «Ադրբեջանի մեկ պետության մեջ ապրող բոլոր ժողովուրդները, այդ թվում` հայ ժողովուրդը, հավասար իրավունքներ ունեն», Ալիևը ստում է իր հին սովորության համաձայն` ցույց տալով իր հավատարմությունը «պարոն կեղծին»: Նախևառաջ Ադրբեջանում հայ ժողովրդի իրավունքները բացահայտվեցին ամբողջ աշխարհի համար, երբ նա իր ցեղից բարձրացրեց հանցագործին որպես ազգային հերոսի, որին կացնով ուղարկեց Հունգարիա հայ սպային սպանելու համար:

Ի դեպ, այս վայրենուն հնարավորություն էր ընձեռվում ցույց տալ, թե ինչ հերոս է նա (հանուն Քելբաջարի), բայց նա փախավ 1993-ի սեպտեմբերյան պատերազմում. ադրբեջանցիների ազգային հպարտությունը թաքնվեց կնոջ փեշի հետևում և չմեկնեց ռազմաճակատ: Երկրում ապրող ոչ թյուրք ժողովուրդներն ընդհանրապես իրավունք չունեն. Ի տարբերություն Ադրբեջանում բնակվող մեսխեթցի թուրքերի և թաթարների: Ոչ թյուրքական ժողովուրդների դեպքում թալիշ, լեզգի, ավար, թաթ մտավորականությունն անընդհատ ճնշման ու սպառնալիքի տակ է: Թալիշի գիտնականներ Նովրուզալի Մամեդովի և Ֆախրադդին Աբբասի բանտում սպանությունը ևս մեկ անգամ ապացուցեց այն գաղափարի կեղծիքը, որ Իլհամ Ալիևը ղեկավարում է «բոլոր ժողովուրդները հավասար իրավունքներ ունեն» սկզբունքով:

Ի տարբերություն Ադրբեջանի մյուս ժողովուրդների` Ղարաբաղի հայ ժողովուրդը դիմակայեց թուրքական ֆաշիզմին և ստեղծեց իր անկախ պետությունը, որն արդեն 30 տարի ապրում է ազատորեն: Այս ժամանակահատվածում ադրբեջանական կողմը մերժեց իր իրավունքը թուրքական ֆաշիստական ​​գաղափարախոսությանը համապատասխան իր քարոզչության մեջ, և, ինչպես հաստատեց Իլհամ Ալիևը, ասաց, որ պատմության ընթացքում Ղարաբաղը ենթադրաբար ադրբեջանական հող է, իսկ հայերը Ռուսաստանից տեղափոխվել են այնտեղ 200 տարի առաջ: Եկեք շատ հեռու չգնանք այս սուտը բացահայտելու համար, եկեք նայենք վերջին 500 տարվա պատմությանը:

Այդ ժամանակ Իրանի Սաֆավիդների տոհմի սահմանը տարածվում էր հյուսիսով ՝ մինչև Դերբենդ: Ադրբեջան անունով պետություն չի եղել: Արազից հյուսիս գտնվող Իրանի նահանգները կոչվում էին Առան, Շիրվան, Մուղան, Թալիշիստան և Ղարաբաղ: Ղարաբաղում բնակվող հայերը կազմեցին 5 խանություն: Խանություններկ իմաստն այն էր, որ դրանք ուղղակիորեն չէին ենթարկվում տեղի էմիրներին, այլ ուղղակիորեն կայսրին: Ժամանակակից լեզվով` նրանք ունեին ինքնավարության կարգավիճակ:

Հետո սեֆյաններն ընկան, և Նադիր շահի կարճատև կառավարման ընթացքում Ղարաբաղում գտնվող Տարակամա ցեղերը, ներառյալ Պանահալի խանը, վերադարձան Թուրքմենստան: Ռուս-իրանական պատերազմներից հետո Ղարաբաղը Ռուսաստանի կազմում էր ավելի քան 100 տարի: Ռուսական կայսրությունը պատմության մեջ է մտել 1917 թվականին: Պատմության մեջ առաջին անգամ Արեւելյան Կովկասում հայտնվեց պետություն, որը կոչվում է Ադրբեջան: Այս պետությունը հավակնոտ էր Ղարաբաղի հանդեպ և պատերազմում էր հայկական պետության հետ: Իր գոյության 23 ամիսների ընթացքում նրա սահմանները չեն որոշվել և չի ճանաչվել Ազգերի լիգայի կողմից:

Խորհրդային շրջանում Ղարաբաղին շնորհվեց ինքնավարության կարգավիճակ: Մնաց ԽՍՀՄ-ում: ԽՍՀՄ-ը փլուզման պահից հայտարարեց իր անկախությունը: Այսինքն ՝ մինչ Ադրբեջանը ԽՍՀՄ կազմից դուրս գալը և իր անկախության հռչակումը, Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը լքեց Ադրբեջանը և հայտարարեց իր անկախությունը:

Այդ ժամանակվանից ի վեր խաղաղության ժամանակահատվածում Ղարաբաղի Հանրապետության ժողովուրդը խաղաղ աշխատանքի միջոցով հասել է շատ բանի:

Սեպտեմբերի 27-ին Ադրբեջանի և Թուրքիայի ռազմական ստորաբաժանումները փորձեցին բռնի կերպով նմանեցնել Ղարաբաղը Սիրիային ՝ սիրիական և պակիստանյան ահաբեկչական խմբավորումների մասնակցությամբ: Ռուս խաղաղապահները հավաքվել էին և կողմերին ստիպում հաշտություն կնքել: Ներկայումս Ղարաբաղի Հանրապետությունը անկլավ է, որը վերահսկվում է ռուսական ռազմական ուժերի կողմից:

Դրա բնակչությունը Պուտինի ցուցումով` մեկ տարի շարունակ ազատվել է բոլոր ծախսերից: Այնտեղ ստեղծվել են հումանիտար օգնության հինգ կենտրոններ: Սկսվել է պատերազմի արդյունքում ավերված շենքերի նորոգումը: Իսկ գլխավոր հարցը միջազգային հանրության մոտ դեռ նոր է առաջանալու. ո՞ւմ է պատկանում Ղարաբաղը:

Թոֆիգ Խալիլով

Նյութի աղբյուրը՝ yelaket.am