«Գիտական Արցախ»-ը՝ Արցախի Հանրապետությունում գիտության դիվանագիտության զարգացման կարևոր հարթակ

Լույս է տեսել ՀՀ ԲՈԿ-ի ընդունելի հանդեսների ցանկում ընդգրկված «Գիտական Արցախ» պարբերականի 2020 թվականի 2-րդ (5-րդ) համարը: Խմբագրական խորհրդի կազմը համալրվել է նոր անդամներով, որոնք ներկայացնում են Իսպանիան (Լենա Ասրյան, պատմական գիտությունների դոկտոր), Բելառուսը (Նատալյա Կովկել, դոկտորանտ, իրավաբանական գիտությունների թենածու, դոցենտ), Ուկրաինան (Իրինա Հայուկ, դոկտորանտ, փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ, հայագետ, Շևչենկոյի անվան մրցանակի դափնեկիր): ՀՀ-ից կազմը համալրել է փիլիսոփայական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Սեյրան Զաքարյանը:  

Համարը բացվում է պարբերականի գլխավոր խմբագիր, ի.գ.թ., դոցենտ Ավետիք Հարությունյանի եռալեզու խմբագրականով, որում նա օրախնդիր շեշտադրումներով անդրադառնում է Արցախի Հանրապետությունում գիտության դիվանագիտության զարգացման հեռանկարներին: Արցախի երիտասարդ գիտնականների և մասնագետների միավորման գործունեության մեջ առանցքային տեղ ու դեր ունի գիտության դիվանագիտությունը, և պատահական չէ, որ հենց Կազմակերպության հետևողական ջանքերի շնորհիվ է արցախյան հասարակական ու գիտակրթական կյանքում շրջանառության մեջ դրվել «գիտության դիվանագիտություն» հասկացությունը: Վերջինիս գործիքակազմն արհեստավարժորեն կիրառվել է կազմակերպության գրեթե բոլոր նախագծերում ու ծրագրերում՝ նպաստելու Արցախում գիտության զարգացմանը, Արցախի ճանաչելիության բարձրացմանն ու միջազգային ճանաչմանը: «Գիտական հանրույթը ունակ է և պետք է ցույց տա հետազոտական ու գիտագործնական համոզիչ արդյունքներ, որոնք կարող են դրվել պատմաքաղաքական կարևոր որոշումների հիմքում: Հաշվի առնելով գիտության դիվանագիտության կարևորությունն ու հարաճուն դերը ժամանակակից աշխարհում՝ ԱԵԳՄՄ–ն ի սկզբանե հանձն է առել երիտասարդության գիտական ներուժի բացահայտման, միջազգային գիտական կապերի ընդլայնման ու ճիշտ օգտագործման միջոցով զարգացնելու գիտության դիվանագիտության ինստիտուտն Արցախի Հանրապետությունում, որը պետք է անխզելիորեն կապված լինի երկրի արտաքին ու գիտատեխնիկական քաղաքականության, այդ թվում՝ միջազգային համագործակցության զարգացման հետ, – գրում է խմբագիրը և հավելում, որ Արցախի գիտական ներուժը, գիտական կազմակերպությունները կարող են «փափուկ ուժի» դեր խաղալ՝ ի հակակշիռ Արցախյան հիմնախնդրի շուրջ այն կոշտ մոտեցումների, որոնք դեռ գերակշռում են միջազգային քաղաքականության մեջ: «Գիտնականների առաջադրումը՝ որպես միջազգային հարաբերությունների ամրապնդման դերակատարների՝ ունակ նպաստելու քաղաքական ճգնաժամի հաղթահարմանն ու միջպետական խնդիրների լուծմանը, ԱԵԳՄՄ–ի ռազմավարական նպատակներից մեկն է: Պատահական չէ Կազմակերպության կողմից 2019թ. «Արցախի գիտության դեսպան»-ի ինստիտուտի հիմնումը՝ համանուն կոչումով ու մեդալով, ամենամյա միջազգային գիտաժողովների կազմակերպումն Արցախում՝ բավականին լայն աշխարհագրական ընդգրկմամբ, ինչպես նաև «Գիտական Արցախ» պարբերականի հիմնադրումը՝ աշխարհի շուրջ մեկ տասնյակ երկրները ներկայացնող խմբագրական խորհրդի կազմով, հրապարակումների միջազգային քարտեզով (շուրջ 15 երկիր), գիտական արդյունքների հանրայնացման ճկուն մեխանիզմներով և այլն»:

Ի դեպ, «Գիտական Արցախ»-ը զետեղված է նաև www.elibrary.ru կայքում, ինչը նույնպես գիտական արդյունքների հանրայնացման ճկուն մեխանիզմ է՝ համահունչ պարբերականի գլխավոր առաքելությանը, այն է՝ գիտության զարգացման միջոցով Արցախը հանրահռչակել արտասահմանում:

«Գիտական Արցախ»-ի այս համարում տեղ է գտել 28 հեղինակի 24 հոդված, որից հայերեն են 14-ը, ռուսերեն՝ 6-ը, անգլերեն՝ 4-ը: Հեղինակները ներկայացնում են Հայաստանի Հանրապետությունը, Արցախի Հանրապետությունը, Բելառուսը, Դոնեցկի Ժողովրդական Հանրապետությունը, Չինաստանը և Ռուսաստանի Դաշնությունը: Նրանցից 2-ը գիտությունների դոկտոր է, 8-ը` գիտությունների թեկնածու (որից 2-ը՝ դոկտորանտ արտերկրից), իսկ 18-ը` ասպիրանտ, հայցորդ ու մագիստրոս:

Հատկանշական է, որ պարբերականի «Քաղաքագիտություն, միջազգային հարաբերություններ» բաժնում ներկայացված չորս ուսումնասիրություններն էլ վերաբերում են Արցախի միջազգային ճանաչման հիմնախնդիրներին և հատկանշվում են գիտական ծանրակշիռ եզրակացություններով: Հայ-ռուսական համալսարանի ասպիրանտ Մարտուն Ազատյանի «Արցախին հատկացվող ամերիկյան օգնության ռազմավարության փոխակերպումը post-covid դարաշրջանի տնտեսական նոր քաղաքականության համատեքստում» ուսումնասիրության նպատակն է բացահայտել համաշխարհային տնտեսական համակարգի փոփոխվող իրողություններում ԱՄՆ կողմից ֆինանսական հատկացումների հնարավոր փոխակերպումները, ինչը հնարավորություն կտա մշակել առաջարկություններ՝ համաճարակի պայմաններում արտադրության առավել պահանջված ճյուղերի զարգացման համար: Դիտարկվում է կորոնավիրուսի համաճարակի ազդեցությունը դոտացիաների չափի վրա, առաջարկվում է Արցախի գյուղատնտեսական և բժշկական սեկտորների հզորացում՝ ուղղված երկրի մոբիլիզացիոն ներուժի բարձրացմանը։

ՀՀ ԳԱԱ իրավունքի, սոցիոլոգիայի և փիլիսոփայության ինստիտուտի գիտաշխատող, ԱԵԳՄՄ-ի անդամ Անի Գրիգորյանի աշխատանքը խարսխված է Փիթեր Վալենստինի կողմից առաջ քաշված հակամարտությունների կարգավորման չորս կատեգորիաների (գեոպոլիտիկ ռեալպոլիտիկ, իդեալպոլիտիկ, կապիտալպոլիտիկ) ուսումնասիրման վրա՝ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման  համատեքստում դրանց արդիականությունը հիմնավորելու խնդրադրումով։

ԵՊՀ միջազգային հարաբերությունների ֆակուլտետի դեկանի արտաքին կապերի գծով տեղակալ Մարտին Թովմասյանն անդրադարձել է ՀՀ-ԳԴՀ միջպետական հարաբերություններում Արցախյան հիմախնդրի շուրջ երկկողմ քննարկումներին և դրա կարգավորման գործում Գերմանիայի դիրքորոշմանը՝ հանգելով որոշակի եզրակացությունների:

Բավականին հիշարժան ուսումնասիրություն է ներկայացրել ԱԵԳՄՄ անդամ, փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Սոֆյա Օհանյանը՝ անդրադառնալով Արցախում մշակութային դիվանագիտության անհրաժեշտությանը՝ որպես երկրի միջազգային ճանաչման եղանակ: Կարևորվում է մշակութային դիվանագիտության դերն ու նշանակությունը արդի աշխարհում, անդրադարձ է կատարվում ԱՀ-ի մշակութային դիվանագիտության բաղադրիչներին, այդ առումով նշանակալից միջոցառումներին: Վերջում հետազոտողը Արցախի մշակութային դիվանագիտության մոդելի մրցակցային առավելություններն ու պրոբլեմային գոտիները ներկայացնում  է SWOT վերլուծության միջոցով և հանդես գալիս օրապահանջ առաջարկություններով:

Իրավագիտական ուսումնասիրություններից հատկանշական է Բելառուսի պետական տնտեսագիտական համալսարանի իրավագիտության ֆակուլտետի իրավունքի տեսության և պատմության ամբիոնի դոցենտ, իրավաբանական գիտությունների թեկնածու Նատալյա Կովկելի ուսումնասիրությունը, որի նպատակն է որոշել իրավունքի նշանագիտության արդի զարգացման նոր հեռանկարները՝ պայմանավորված իրավական հաղորդակցության ինտենսիվ վիրտուալացման գործընթացներով և մուլտիմոդալ աշխարհի մարտահրավերներով։

Դոնեցկի ներքին գործերի ակադեմիայի ՆԳՆ քրեական իրավունքի և քրեաբանության ամբիոնի վարիչ, իրավաբանական գիտությունների թեկնածու Նադեժդա Խլիստովան անդրադարձել է կարտելային համաձայնություններին պետական գնումների ոլորտում՝ բացապարզելով հասկացությունը, տեսակները և պատասխանատվությունը:

Գիտակարգային այս հարթակում ԱԵԳՄՄ-ի անդամ Մարիամ Գրիգորյանը նույնպես ներկայացել է հետաքրքիր հետազոտությամբ՝ քննաբանելով մարդու իրավունքների պաշտպանության սահմանափակման միջազգային իրավական կարգավորումները չճանաչված պետությունների միջազգային իրավասուբյեկտայնության հիմնախնդրի համատեքստում:

Պարբերականի այս համարում պատմագիտությունը ներկայանում է Մաքրավանքի՝ 1259 թվականի երկու խաչքարերի հորինվածքային առանձնահատկությունների քննությամբ (Գեղամ Ասատրյան) և Վաչուտյանների զինանշանների տեղադրության, ծագումնաբանության, ձևափոխումների, պատկերագրման առանձնահատկությունների շուրջ բովանդակալից հետազոտությամբ (Տիգրան Պետրոսյանց): 

«Արևելագիտություն», «Լեզվաբանություն», «Գրականագիտություն», «Լրագրություն», «Արվեստ» հարթակներում ներկայացված ուսումնասիրությունները նույնպես հատկանշվում են հիմնախնդիրների լուսաբանման բազմակողմանիությամբ ու արդիականությամբ:

Պատմական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Թերեզա Ամրյանի տեսադաշտում Հայաստանի եզդիների շրջանում տարածվող կրոնափոխությունն է, դրան նպաստող գործոնների ուսումնասիրությունը:

Երևանի Բրյուսովի անվան պետական համալսարանի ասպիրանտ Լուսինե Սողոմոնյանը հանդես է եկել գերմաներեն երկխոսության գործաբանական առանձնահատկությունների գիտագործնական վերլուծությամբ, որը կարող է կիրառվել երկխոսության ռազմավարությունների ուսուցման նոր ուղիների մշակման, երկխոսության գնահատման չափանիշների լրամշակման համար:

Վերջին տասնամյակներին հայ գրականագիտությունը թեև զգալի տեղ է հատկացրել խորհրդային տարիներին հանիրավի անտեսված սփյուռքահայ գրողների երկերի քննությանը, այդուհանդերձ ուսումնասիրության շրջանակից գրեթե դուրս է մնացել լիբանանահայ նշանավոր արձակագիր, հրապարակախոս, խմբագիր  Սիմոն Սիմոնյանի գրական հարուստ ժառանգությունը: Համարում անդրադարձ կա Սիմոնյանի «Կը խնդրուի…խաչաձեւել» ստեղծագործությանը՝ հայոց պատմության երգիծական պատկերման գաղափարական շեշտադրումով (Թեհմինա Մարության, բ.գ.թ., դոցենտ): Այս ծիրում ուշարժան է նաև ԵՊՀ ասպիրանտ Աննա Միկոյանի ուսումնասիրությունը՝ նվիրված ֆրանսահայ արձակագիր Զարեհ Որբունու երկերի անձնանունների պոետիկայի քննությանը:

Հասարակական-քաղաքական հեռուստատեսության լսարանի պահանջմունքները Շանթ, Արմենիա և Հ1 հեռուստաալիքների գործունեության համատեքստում ուսումնասիրել է Հայ-ռուսական համալսարանի ասպիրանտ Արտյոմ Դերյագինը:

Արվեստագիտության բնագավառում արդիական ուսումնասիրություն է ներկայացրել Չինաստանի Նանկինի մանկավարժական համալսարանի գեղարվեստի ֆակուլտետի ասպիրանտ Անի Մարգարյանը՝ «Չինական արվեստի աշխարհը կորոնավիրուսային համաճարակի արվեստի համատեքստում»: ՀՀ ԳԱԱ արվեստի ինստիտուտի երաժշտության ֆակուլտետի հայցորդ Նաիրա Մելիքյանի տեսադաշտում Կոստանդին Օրբելյանի Առաջին սիմֆոնիան է՝ որպես դասական ստեղծագործությունների ժանրում հեղինակի ամենավառ ու նշանակալից գործերից մեկը:

Տնտեսագիտական հետազոտությունները նույնպես հատկանշվում են արդիականությամբ ու եզրակացությունների գիտագործնական նշանակությամբ:

Տնտեսագիտության դոկտոր, դոցենտ Մարիամ Ոսկանյանի՝ այս հարթակում ներկայացված հոդվածը նվիրված է աղքատության և եկամուտների ու հարստության անհամաչափ բաշխման հիմնախնդրի վերլուծությանն ու գնահատմանը Հայաստանի տնտեսության օրինակով, իսկ ԵՊՀ ասպիրնատ Ֆլորա Սողոյանի նպատակն է եղել ուսումնասիրել ինովացիոն զարգացման ներուժը Հայաստանի Հանրապետությունում և բացահայտել ինովացիոն գործունեության իրականացման խոչընդոտները հաղթահարելուն ուղղված համակարգային լուծումները զարգացող երկրների տնտեսական մոդելներում:

ԵՊՀ ասպիրանտ Գևորգ Հակոբյանի՝ փիլիսոփայության գիտակարգում ներկայացված ուսումնասիրության նյութը ճանաչման հիմնահարցն է գիտական իմացության, իրավունքի ու քաղաքականության ոլորտներում, իսկ եզրակացությունները առնչվում են Արցախի միջազգային ճանաչման հիմնահարցին:

Պարբերականի այս համարում ներկայացված է հոգեբանական երեք արժեքավոր ուսումնասիրություն՝ «Պայմանագրային զինծառայողների անհատական առանձնահատկությունների և առաջնորդման որակների փոխկապակցվածությունը» (Խաչատուր Խաչատրյան, ռազմ.գ.թ., Լուսինե Սահակյան, հ.գ.թ.), «Կառավարչական գործունեության արդյունավետության ուղղակի և անուղղակի գործոնների վերլուծություն» (Վարդուհի Պապոյան, հ.գ.թ., պրոֆեսոր, Տիգրան Տոնիկյան), «Հատուկ հաստատություններում ապրող դեռահասների զոհային վարքի դրսևորման գենդերային առանձնահատկությունները»: Վերջինիս հեղինակներն են Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանի հոգեբանության ֆակուլտետի դեկան, հոգեբանական գիտությունների դոկտոր, դոցենտ Ալլա Շաբոլտասը և նույն համալսարանի ասպիրանտ Քնարիկ Առաքելյանը:

«Երիտասարդ գիտնականի ամբիոնը» այս համարում ներկայացնում են Հայ-ռուսական համալսարանի մագիստրանտ Ալեքսանդր Սիմոնյանը՝ «Մեքենայական ուսուցման մոդելների օգտագործումը՝ որպես գովազդային արշավների միջոցով օգտագործողների ներգրավման ծախսերը էապես կրճատելու միջոց» ուսումնասիրությամբ և Տիգրան ու Դավիթ Քարամյանները՝ «Բնականոն գնաճ և Կալմանի ֆիլտր» հոդվածով:

Ամփոփելով նշենք, որ հերթական համարի թողարկումով բարձրաչափանիշ պարբերականը շարունակում է մնալ գիտական հանրույթի ուշադրության կենտրոնում և բավականին լայն աշխարհագրությամբ համախմբել անվանի ու երիտասարդ գիտնականներին, հետազոտողներին: Ինչպես գլխավոր խմբագիր Ա.Հարությունյանն է նշում համարի խմբագրականում, «ԱԵԳՄՄ ի «Գիտական Արցախ» պարբերականը պիտի դառնա Արցախում գիտության դիվանագիտության զարգացման կարևոր հարթակներից մեկը, որ գիտությունն ի նպաստ դիվանագիտության ծառայեցնելով՝ աշխարհի նյութապաշտական մոտեցումներին հակադրի իր հայրենի հողի իմաստությունից սնվող մարդուժի ու նրա գիտական կարելիությունների կարևորությունը, քանզի մարդն է, որ այդ կարելիությունները պիտի հունավորի ճիշտ կերպով՝ հօգուտ գերակա նպատակի՝ Արցախի Հանրապետության միջազգային ճանաչման ու բարգավաճման»:

Թեհմինա Մարության,
բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ