Կինը, որին ես այլևս չհանդիպեցի...Վարդգես Պետրոսյան

Արդեն երկու-երեք ամիս էր, ինչ ես հանդիպում էի այդ կնոջը համարյա ամեն օր։ Հանդիպում էի վաղ առավոտյան՝ կամ կանգառում սպասելիս, կամ (երբ ես ուշացած էի լինում) արդեն տրոլեյբուսում նստած։ Արտակարգ ոչինչ չկար այդ ամենի մեջ. ես գնում էի աշխատանքի, հավանաբար՝ նա էլ։ Կնոջ արտաքինը սովորական էր, հագուստը՝ պարզ, միայն աչքերը՝ այն հազվագյուտ պահերին, երբ նա շուրջն էր նայում, շողում էին անբացատրելի, լուսավոր մեղմությամբ։

Ես արդեն սովորել էի այդ անխոս ծանոթությանը, սովորել էի, որ միշտ պետք է հանդիպեմ նրան։ Բայց ահա մի օր մենք նստեցինք կողք կողքի։ Աչքի տակով նայեցի նրա ձեռքերին։ Նայեցի և… Աստված իմ, ինչպիսի անտարբերությամբ էին նրանք ընկած կնոջ ծնկներին։ Այդպես մարդ ձեռքերը երևի դնում է մտերիմ մարդու շիրմաքարին, երբ լալիս է գլուխը հակած։ Ինքս էլ չիմացա, թե ինչպես հարցրի.

– Տխո՞ւր եք…

Գուցե մտերի՞մ հնչեց ձայնս, կամ գուցե նա վաղուց կարո՞տ էր այդ հարցին, բայց երբ հայացքս բարձրացրի, նա էլ ինձ էր նայում.

– Որտեղի՞ց իմացաք։

– Ձեր ձեռքերից… նրանք շատ անտարբեր են…

Ու նորից նայեցի նրա ձեռքերին։ Նա էլ հայացքն իջեցրեց։

Ես լուռ էի, ի վերջո նա ասաց.

– Տխուր եմ…

Կինը լռեց՝ ասես ափսոսալով անկեղծության համար։ Ես էլ լռեցի։ Մի քանի կանգառ մենք տրոլեյբուսի սովորական ուղեկցիներ էինք միայն, բայց երկար լռելը դժվար էր.

– Երևի ինչ-որ վիշտ ունեք…

– Երևի…,- համարյա շշնջաց կինը, բայց ես լսեցի, թեպետ տրոլեյբուսում աղմուկ էր, թեպետ տրոլեյբուսը առաջ էր տանում կյանքի մի կտոր՝ լցված ձայներով ու հույզերով։ Ես փորձեցի փիլիսոփայել.

– Վշտի պահերին տղամարդիկ հարբում են, իսկ ի՞նչ են անում կանայք…

– Կանայք ծերանում են…

Ես ցնցված նայեցի. ասես հանկարծ իմացա գլխավորը, հիմնականը՝ մի անծանոթ, փշրված կյանքի։ Բայց նա արդեն պատրաստվում էր իջնելուն։

– Մինչև վաղը, ցտեսություն…,- կմկմացի ես։

– Ցտեսություն…,- պատասխանեց նա և առաջ գնաց՝ ձեռքին բռնած ծանր, կաշվե մի պայուսակ։

Հաջորդ օրը ու էլի մի քանի օրեր մենք հանդիպեցինք տրոլեյբուսում, բայց այն խոսակցությունը չշարունակվեց։ Մենք զրուցում էինք ուրիշ բաների մասին, որ երկուսիս էլ չէին հետաքրքրում, բայց դա ավելի ձանձրալի չէր, քան տրոլեյբուսի ալարկոտ վազքը՝ արթնացած քաղաքի դեռևս մաքուր, բայց և դեռևս ամայի փողոցներով։

– Երևի մենք հարևաններ ենք, այո՞…,- հարցրի մի անգամ։

– Չեմ կարծում,- պատասխանեց նա,- ես այդ կանգառն եմ հասնում բավական հեռվից։

– Ինչո՞ւ…

Նա չպատասխանեց։

– Այդ դեպքում երևի մեր կողմերում եք աշխատում…

Նա տխուր ժպտաց.

– Մի փորձեք տրոլեյբուսի մարշրուտով մարդկանց կյանքը հասկանալ…

***

Բայց մի օր մենք ստիպված եղանք ոտքով իջնել. տրոլեյբուսից ուշացել էինք, իսկ մեզ հարկավոր տրամվայը նստելու համար շուկա էր պետք հասնել։ Ես նրա ձեռքից վերցրի պայուսակը, և մենք շարժվեցինք զարթնող փողոցի լռության միջով։ Ես հարցրի.

– Շարունակե՞նք այն խոսակցությունը։

– Ինչ կա որ, շարունակենք…

Իսկ ինձ թվում էր, թե նա մոռացած կլինի։

Ու հանկարծ կինը հարցրեց.

– Իմ աշխատանքը իննին է սկսվում, հիմա քանի՞սն է…

– Յոթը,- ասացի ես ու անհամարձակ հարցրի.- Իսկ ո՞ւր եք գնում։

– Հիվանդի մոտ։

– Հիվանդի՞…

– Նա իմ ամուսինն էր…,- կինը, լուսավոր աչքերով այդ կինը, ասես վերջապես դուրս եկավ տոթ սենյակից և շնչեց վիրավոր կրծքով, բայց լիաթոք։ Ես զգացի, որ նա և՛ ուրախացավ, և՛ տխրեց, և՛ ափսոսաց։ Միաժամանակ։ Կինը նայեց ինձ հավատ աղերսող աչքերով և հանկարծ հարցրեց.

– Չե՞ք ուշանում աշխատանքից։

– Ուշանում եմ։

– Շնորհակալություն, որ ասացիք ուշանում եմ,- շշնջաց նա,- երբեք պետք չէ ասել հակառակը…

Ոչ մեկս ոչ մի բառով չհուշեցինք, բայց մտանք մոտակա պուրակը։ Նստեցինք։ Հետաքրքրասեր անցորդները մեզ տարօրինակ սիրահարների տեղ կարող էին դնել, որ գիշերը թողած՝ արշալույսին են գալիս համբուրվելու։

– Ինձ թվում է, որ դուք լավ մարդ եք,- ասաց կինը,- բայց գուցե և հակառակն է։

Ես ոչինչ չպատասխանեցի։

Ես ի՞նչ կարող էի պատասխանել։

– Շարունակենք մեր զրույցը,- պարզապես ասացի ես և նոր միայն նկատեցի, որ նա գեղեցիկ էր՝ ներկված հունիսյան առավոտվա շողերով, կանաչ ծառերի շրջանակի մեջ։ Ես առաջին անգամ նրան նայեցի իբրև կնոջ։ Դա մի պահ էր միայն, նա զգաց այդ պահը, ինչպես աշխարհի բոլոր կանայք են զգում։ Ոչ վիշտը, ոչ ուրախությունը չեն խանգարում կնոջը այդ պահը զգալու։

Բայց այդ մի պահ էր միայն. մենք անմիջապես դարձանք տրոլեյբուսի ուղեկիցներ՝ նստած կողք կողքի, այն տարբերությամբ միայն, որ պուրակն անշարժ էր, իսկ մեր շուրջը կանաչ լռություն էր և ոչ ոք չկար։

– Ես քսանինը տարեկան եմ,- ասաց կինը և, կռահելով իմ զարմանքը, ժպտաց,- չեմ փոքրացնում, դրա կարիքը վաղուց արդեն չկա, և հետո՝ մեկ-մեկ կարելի է կանանց հավատալ։

Ես ուզում էի ինչ-որ բան ասել, մտածում էի զարմանալ կամ գուցե կատակել, բայց նա շարունակեց.

– Ամուսինս լքեց, երբ մեր առաջին ու միակ երեխան՝ Մանվելիկը, վեց տարեկան էր։ Իսկ մինչ այդ… Երևի այնպես էինք ապրում, ինչպես շատ ու շատ ընտանիքներ. ոչ շատ լավ, ոչ վատ։ Հարսանիքից հետո միայն մենք սկսեցինք ճանաչել ու սիրել իրար, թեպետ, երևի, մինչև վերջ էլ ոչ ճանաչեցինք, ոչ սիրեցինք։ Երևի… Հիմա այդ ասելը հեշտ է, առհասարակ հեշտ է բլրի գագաթից հետ նայել և դատողություններ անել հեռվում մնացած ճանապարհի մասին։ Իսկ ամուսնությունն այն ժամանակ ինձ համար ժայռոտ մի ճանապարհ էր, որ ոլոր-մոլոր վեր էր բարձրանում։ Եվ այդ ճանապարհի իմ ընկերը նա էր։ Այն ժամանակ նրա մեջ էր ինձ համար սկսվում և վերջանում աշխարհը։ Բայց մեր տունը երբեք չջերմացավ սիրով. ապրում էինք պատահաբար վագոնի նույն կուպեն ընկած մարդկանց նման, որոնք զրուցում են իրար հետ, ճաշում միասին, բայց և պատահած կայարանում կարող են առանց ձեռք սեղմելու իսկ ցտեսություն ասել։ Նա ապրում էր իր աշխարհով, որի մասին ես ոչինչ չգիտեի, իսկ իմ աշխարհի մասին նա չէր ուզում իմանալ։ Երեխային սկզբում սիրում էր, իսկ հետո՝ կարծես չէր նկատում նրա ներկայությունը… Հաճախ տուն էր գալիս ուշ գիշերին, երբեմն՝ ուրախ, երբեմն՝ թախծոտ։ Եվ ահա մի օր ինձ զգուշացրին, որ կապված է ինչ-որ կնոջ հետ։ Ես դեռ չէի հասցրել հավատալ կամ ստուգել այդ լուրը, երբ նա ինքն ասաց։ Տուն եկավ հարբած, փակեց դռները ու մոտենալով ինձ՝ գոռաց ականջիս տակ. «Հասկանո՞ւմ ես, ես չեմ կարող առանց նրա…»։ Զարմանքից լեզուս կարկամեց, ուզեցի ինչ-որ բան ասել, բայց չկարողացա։ Այդ պահին էր, որ մյուս սենյակից ներս վազեց Մանվելիկը, մի վայրկյանում մանկական բնազդով գուշակելով կատարվածը՝ փարվեց ոտքերիս ու խեթ-խեթ նայեց հորը։ Ամուսնուս դա ավելի կատաղեցրեց։ Նա բռնեց երեխայի ձեռքից՝ փորձելով պոկել ինձանից, և քաշեց։ Ես տեսա, թե ինչպես Մանվելիկն ընկավ հատակին, և տեսա արյան ու արցունքների միջից հորը հառած նրա զարմացած աչքերը։ Ես վազեցի դեպի երեխան, խելագար ճիչով նրան կրծքիս սեղմեցի և երբ ուշքի եկա, ամուսինս արդեն գնացել էր։ Այդպես սկսվեց մեր մենակությունը, այդպես ես սկսեցի ծերանալ։ Իսկ այդ ժամանակ քսանհինգ տարեկան էի։ Չէի կարողանում հասկանալ կատարվածը, չէի կարողանում լաց լինել, չէի կարողանում… Դուք նկատե՞լ եք մի բան. ամեն առիթով լաց լինող կանայք ուշ են ծերանում. վիշտը նրանք իսկույն արցունքի են փոխում, և սիրտը թեթևանում է։ Իսկ ես չէի կարողանում լաց լինել, և սրտիս քարը գնալով կարծրանում էր… Մանվելիկը տեսել էր մեր բաժանումը, մանկական բնազդով երևի շատ բան էր հասկացել, և դա ավելի դժվար էր… Ես չէի կարող նրան գեղեցիկ հեքիաթներ պատմել հեռուներում գտնվող պապայի մասին, ես չէի կարող ասել, որ նա գալու է… Դրա համար էլ լռում էի, և ինձ հետ նա էլ էր լռում՝ մանկական դժվար, այնքան վաղ հասունացնող լռությամբ… Եվ ահա երկու ամիս առաջ մեր հիմնարկի հեռախոսով հարցնում են ինձ։ Վերցնում եմ լսափողը։ Ամուսինս է։ «Լսո՞ւմ ես,- ասում է նա,- ես սխալվել եմ, ներիր ինձ, ես ամեն ինչ կբացատրեմ, կհասկանաս։- Ես լուռ եմ, ես չգիտեմ ինչ կարող եմ ասել, իսկ նա շարունակում է։- Այն կինը, որին ես սիրում էի, վատն էր, նա լքեց ինձ, ես հիմա ատում եմ նրան, դու պետք է ինձ հասկանաս, հանուն երեխայի»։ Ես ոչինչ չպատասխանեցի, իսկ նա հարցրեց. «Կարո՞ղ եմ այսօր տուն գալ»։- Ես նորից լռեցի, իսկ նա ասաց. «Կգամ»։ Այդ օրը տուն եկավ սովորականից շուտ։ Մանվելիկը բակում խաղում էր։ Ներս գնացինք։ «Պապադ գալիս է,- ասացի,- պատրաստվիր»։ Նա նայեց նույն այն աչքերով, հիշո՞ւմ եք, ես պատմեցի, արյան և արցունքների միջից. նայեց զարմացած, մեծավարի և չոր ասաց. «Ես պապա չունեմ, դպրոցում էլ այդպես եմ ասել»։ Ես գրկեցի նրան, կարողացա նույնիսկ արտասվել, շշնջացի բառեր, բառեր իրար հետևից։ Իսկ նա միայն ասաց. «Ես չեմ մնա տանը»։ Ուշադրություն չդարձրի, երեխա է, կների։ Նա նորից գնաց բակ։ Քիչ անց ամուսինս եկավ։ Մենք երկար ժամանակ նստեցինք սեղանի տարբեր ծայրերում և լռեցինք երկար։ Ինչի՞ մասին պետք է խոսեինք. մի՞թե ես կարող էի լսել, եթե նա սկսեր պատմել այն կնոջ մասին. չէ՞ որ ես արդեն տեսնում էի, որ նա տառապել է։ Ի վերջո ասաց. «Որտե՞ղ է Մանվելիկը»։ Իսկապես, որտե՞ղ էր Մանվելիկը։ Դուրս եկա բակ. չկար, հարցրի սրան-նրան, ասացին, որ փողոց դուրս եկավ։ Փողոց վազեցի, չկար։ Եվ հանկարծ հիշեցի նրա խոսքերը. «Տանը չեմ մնա»։ Ամուսնուս ասացի ամեն ինչ, ասացի, որ երեխայի համար ես գուցե և ներեի, բայց երևի դրա կարիքն արդեն չկա, որովհետև երեխան ինքը… Նա կուչ եկավ, ինչպես կեսօրվա ստվեր, վեր կացավ, գնաց դեպի դուռը։ Հնամաշ պիջակի գրպանում ես ինչ-որ փաթեթ նկատեցի, երևի քաղցրավենիք էր բերել Մանվելիկի համար, բայց մոռացավ… Այդ պահին կուզենայի արտասվել, կուզենայի գոռալ, բայց արդեն վաղուց սովորել էի վշտի լռությանը և միայն խղճացի նրան։ Խղճացի և ինձ, չէ՞ որ նրա հետ էի ապրել վեց տարվա ջահելություն, այն տարիները, երբ հավատում էի ոչ միայն սիրուն, այլև մարդկանց։ Ես լուսամուտից հայացքով հետևեցի ամուսնուս, մինչև որ նա խառնվեց փողոցի ստվերներին… Երբ շրջվեցի լուսամուտից, տեսա Մանվելիկին դռան շեմին կանգնած. «Որտե՞ղ էիր»։ «Տանիքում։ Այնտեղից երևում էր, չէի իջնի, մինչև նա չգնար, իսկ մյուս անգամ եթե գա, ուղղակի կփախչեմ»։ Նրա աչքերում չար փայլ կար, շրթունքները սեղմված էին։ Հաջորդ առավոտյան ամուսինս նորից զանգ տվեց, և ես ասացի, որ նա ընդմիշտ մոռանա մեր մասին։ Բայց երկու օր հետո նրանից նամակ ստացա, գրում էր, որ հիվանդ է, մենակ, գրում էր, որ իր տան հասցեն ինձանից բացի աշխարհում ոչ ոք չգիտե… Ահա այդ օրվանից է, որ ես հայտնվեցի ձեր կանգառում, և մենք տրոլեյբուսի հարևաններ դարձանք։ Այդ օրվանից սկսած օրը երկու անգամ ես այցելում եմ ամուսնուս. վաղ առավոտյան և աշխատանքից հետո։ Որպեսզի Մանվելիկը չիմանա, ես վեր եմ կենում, երբ նա քնած է, հասնում եմ գործարանային թաղամաս, որտեղ ամուսինս է ապրում, ապա նորից վերադառնում տուն, կերակրում երեխային։ Իսկ աշխատանքից հետո նախ այնտեղ եմ գնում, ապա նոր միայն տուն։

Ես նայեցի այդ կնոջը կյանքում առաջին անգամ ինչ-որ լուսավոր բան տեսած մարդու հայացքով, իսկ նա թախծոտ ու հոգնաբեկ ժպտաց.

– Դուք կհարցնեք՝ դժվար չէ՞։ Ոչ թե դժվար, անտանելի է. երբեմն թվում է, որ էլ չեմ դիմանա, հիմա կընկնեմ որևէ տեղ՝ փողոցում կամ տրամվայում։ Ինչ ասեմ, ամեն տղամարդ կյանքում պետք է գեթ մեկ անգամ կին դառնա, այդ դեպքում գուցե հասկանա կնոջը… Պատկերացնո՞ւմ եք. արթնանալ վեցին, ծանր պայուսակն առած անցնել կիլոմետրեր, կերակրել, խնամել հիվանդ, չսիրած մարդուն, հետո հևասպառ հասնել տուն, որպեսզի աշխարհում միակ հարազատդ հանկարծ չզարթնի մենակ։ Եվ ապա ութ ժամ լարված աշխատելուց հետո նորից գնալ այնտեղ ու տուն վերադառնալ ջախջախված մարմնով ու հոգով։ Այդ դեռ քիչ է, տանը, երեկոյան դու պարտավոր ես ժպտալ, ծիծաղել երեխայի հետ, որովհետև երեխան ուզում է ժպտալ, ծիծաղել, և դու իրավունք չունես խլելու նրանից այդ երջանկությունը։ Դուք հարցնում եք՝ ներե՞լ եմ արդյոք ես նրան։ Ոչ։ Ես նրան ներել չեմ կարող։ Նա ոչ թե թանկարժեք ծաղկաման, այլ երկու կյանք է փշրել, և ներել անհնար է։ Բայց նրա նամակից, նրա խոսքերից ես հասկացա մի բան. այդ մարդը մենակ է։ Գուցե կասեք, որ ինքն է միայն մեղավոր դրա համար։ Համաձայն եմ, բայց մենակ է։ Իսկ մենակին չես դատապարտում, մանավանդ, երբ նա հիվանդ է։ Գուցե և ոչ ոք չարդարացնի իմ արածը, բայց ես չեմ կարող նրան լքել, հասկանո՞ւմ եք, չեմ կարող…

Կինը լռեց, ու հանկարծ ես նկատեցի, որ արդեն ուրիշ մարդիկ էլ կան պուրակում և, որ հավանորեն, բավական ժամանակ է անցել։

– Ուշացա՞ք…,- մեղավորի պես հարցրեց նա։

– Ուշացա…

***

Հաջորդ օրը և շատ օրեր շարունակ՝ մենք նորից հանդիպում էինք իրար՝ տրոլեյբուսում կամ կանգառում, բայց ասում էինք միայն սովորական բառեր. «Ինչպե՞ս է Մանվելիկը»։ «Լավ է»։ «Իսկ մյո՞ւսը»։ «Ոչինչ»։ «Գուցե պայուսակը ես վերցնեմ»։ «Շնորհակալ եմ»։ «Ցտեսություն»։ «Ցտեսություն»։

Բայց մի օր ես նրան չտեսա։ Ինձ թվաց պարզապես ուշացել է, բայց նա չերևաց նաև երկրորդ օրը և հաջորդ բոլոր օրերին։ Գուցե ամուսի՞նն է արդեն առողջացել, գուցե ի՞նքն է հիվանդ, կամ գուցե Մանվելի՞կն է ներել։ Ես չգիտեմ դրանցից որն է եղել և երևի երբեք էլ չեմ իմանա։ Բայց այդ օրից սկսած ես հիվանդոտ զգուշությամբ սկսեցի նայել իմ կողքից անցնող կամ իմ կողքին նստած անծանոթ մարդկանց։ Ինչ իմանաս, նրանցից ամեն մեկն ինչքան լույսեր ունի հոգու լուսամփոփի տակ, ինչ իմանաս, նրանցից ամեն մեկն ինչպիսի դժվար խիզախությամբ է ապրում իր կյանքի օրը։ Ինչ իմանաս, չէ՞ որ այստեղ իմ կողքին էր նստում սովորական արտաքինով այն կինը, որի ներկայությունը հոգիս ծանրաբեռնեց լույսով ու սիրով, անսահման սիրով դեպի աշխարհը, մարդիկ։

1958

Վարդգես Պետրոսյան