«Կոմիտասը մահացել է սրտի անբաւարարութիւնից եւ ոսկրախտից». Կլոդին Բելամին
Ցեղասպանութենէն վերապրած Կոմիտասը:
1915ին հայ մտաւորականների հետ երիտթուրքերը ձերբակալեցին եւ Անատոլիայի խորքերը աքսորեցին նաեւ Կոմիտաս վարդապետին։ Կարճ ժամանակ անց, եւրոպական եւ ամերիկեան դեսպանութիւնների միջնորդութեամբ, նրան ազատ արձակեցին եւ վերադարձաւ Կ. Պոլիս, սակայն առողջական կտրուկ վատ վիճակում։ Հոգեկան անդորրը կորցրել էր վարդապետը. լինելով սարսափելի տեսարանների, եղեռնի ականատես՝ նա ծանր եւ խորը վերապրել էր իր ժողովրդի ողբերգութիւնը, իր աշխատանքների կորուստը՝ նուրբ եւ զգայուն ներաշխարհի վրայ ազդել էր այս իրականութիւնը։ Կոմիտասը երկար տարիներ բուժուել է Պոլիսի, ապա Ֆրանսայի հոգեբուժարաններում։ Վարդապետի հիւանդութեան մասին իրականում կան բազմաթիւ իրար հակասող վարկածներ, սակայն պատճառը մնում է անյայտ եւ գիտական ու պատմական ուսումնասիրութիւնները շարունակւում են։
Համաձայն գիտական - բժշկական հետազօտութիւնների (Կլոդին Բելամի եւ Միշել Քեղ, Փարիզի Վիլժիւիֆ հոգեբուժարան), Կոմիտասի ապրած ժամանակաշրջանում բուժման հնարաւորութիւնները սահմանափակ են եղել եւ դրական ազդեցութիւն չեն տուել Կոմիտասի հոգեվիճակի վրայ։ Սակայն, ի տարբերութիւն միւս հիւանդների նա ունեցել է խնամատար յանձնաժողով, որի միջամտութիւնը պէտք է նպաստեր՝ բարելաւելու առօրեայ իր կեանքի պայմանները՝ տալով բազմաթիւ առաւելութիւններ, այդ թւում՝ առանձնասենեակ, սքեմ կրելու հնարաւորութիւն։ Նրան այցելում են ընկերները, որը դրսի աշխարհի հետ կապ պահպանելու հնարաւորութիւն էր. «Կոմիտասը մահացել է սրտի անբաւարարութիւնից եւ ոսկրախտից, որը հնարաւոր կը լինէր բուժել հակաբիոտիկների գործածութեան դէպքում: Նրա մահուան պատճառները հոգեբուժական չեն եղել: Այսօր կան ուսումնասիրութիւններ, որոնց համաձայն Կոմիտասն ունեցել է որոշ ընկճախտային դրսեւորումներ, որոնք որպէս հոգեկան հիւանդութիւն չեն կարող բնութագրուել: Կայ տեսակէտ, որը առհասարակ մերժում է, որ նա հոգեկան հիւանդ է եղել», - ասել է Կլոդին Բելամինը, ով 1985-2010թթ. բուժքոյր է աշխատել Վիլժիւիֆի հոգեբուժարանում, որտեղ տարիներ շարունակ փակուած է եղել Կոմիտասը։
Ըստ տարբեր վարկածների՝ Վարդապետը ընկճախտ է ունեցել եւ իրեն հաւանաբար լռեցրել են՝ տալով խիստ ծանր հոգեմետ դեղեր...Նրան հնարաւոր էր բուժել, սակայն ոչ ոք չի արել դա, յատկապէս Կոմիտաս վարդապետի կասկածելի «խնամատար կոմիտէն։ Նրան լռեցրել են դեղահաբերով, որպէսզի Եւրոպայում մեծ համբաւ ունեցող Կոմիտասը չխօսի Ցեղասպանութեան սարսափի մասին։
Պարոն Կոստանտեան, Կոմիտասի հիւանդութեան շուրջ պտտուող բազմատեսակ հետազօտութիւններ եւ վարկածներ կան, ինչպէ՞ս կարող ենք հիմնաւորել։
Ես համարում եմ, որ մասնաւորապէս Կոմիտասի կեանքի այդ հատուածը մասնագիտական ուսումնասիրութեան եւ անդրադարձի կարիք ունի դեռ։ Շատ վարկածներ կարող են լինել, բայց դա ես չեմ համարում վերջնական եզրահանգում եւ տեսակէտ։ Մենք 2015ին այցելել ենք այդ հիւանդանոցը, որտեղ Կոմիտասը բուժուել է եւ բերել ենք արխիւի կրկնօրինակները։ 2016ին «Կոմիտաս» գիտաժողովին հրաւիրել էինք արխիւի ղեկավար Կլոդին Բելամինին եւ նա Կոմիտասի հիւանդութեան շուրջ զեկոյց ունեցաւ։ Ունենք մասնագէտներ, որ շարունակում են ուսումնասիրութիւնները եւ նաեւ գրում ու տպագրում են գրքեր, յօդուածներ Կոմիտասի առողջական վիճակի հետ կապուած: Դա ես համարում եմ նրանց իւրաքանչիւրի հետազօտութեան զուտ անձնական մասնագիտական տեսակէտը։
Երկար զրուցելուց յետոյ հասկացայ սակայն, որ յստակ դիրքորոշում չկայ։ Գուցէ եւ վարդապետի եկեղեցական լինելու հանգամանքը՝ լռութեան ուխտ պահել եւ այդ լռութեամբ սփոփուելն նոյնպէս տեսակէտ, վարկած է, բայց մասնաւորապէս զգո՛յշ պէտք է լինել որեւէ դիրքորոշում արտայայտելուց, եթէ մենք չունենք յստակ վերջնական եզրահանգում։ Ես համարում եմ, որ պէտք է շարունակենք ուսումնասիրութիւնը, զգուշանանք կարծիք յայտնելուց, իհա՛րկէ ուսումնասիրութիւնները դեռ շարունակւում են։
Հարցազրոյց՝ Կոմիտասի թանգարան ինստիտուտի տնօրէն Նիկոլայ Կոստանտեանի հետ
Կոմիտասի 150ամեակ
«Ազատ Օր», 11 Հոկտեմբեր 2019
Հարցազրոյցը վարեց Մարիա Մարկոսեան-Տամատեան
Շարունակությունը՝ https://azator.gr/?p=14147
Լրագրող, հոդվածագիր։ Սովորել է ԵՊՀ եւ Հյուսիսային Համալսարանի լրագրության բաժնում։ Աշխատակցել է Հանրային Ռադիոյի Մանկապատանեկան եւ Մշակութային հաղորդումների խմբագրություններում, «Առավոտ» օրաթերթում, «Երկիր Մեդիա» հ/ը լրատվական բաժնում։ 2010թ.-ին սովորել է Աթենքի Ազգային եւ «Կապոդիստրիակոն» Համալսարանի ժամանակակից հունարեն լեզվի բաժնում (օտարների համար), թղթակցում է «Ազատ Օր» օրաթերթին (Հունաստան)՝ հեղինակային հոդվածներ, հարցազրույցներ, մշակութային, տեղեկատվական լուրեր։ «Համազգային» Հայ Կրթական եւ Մշակութային Միության երկար տարիների վարչական անդամ է։