«Կ­ռունկ, ուս­տի՞ կու­գաս» Բա­ցա­յայ­տենք Կո­մի­տա­սին «Կ­ռունկ, ուս­տի՞ կու­գաս» Բա­ցա­յայ­տենք Կո­մի­տա­սին Բայց սա­կայն, խնդի­րը միայն բազ­մա­ձայ­նու­թեան ու­ղի­նե­րը գտնե­լը չէր. Կո­մի­տա­սը քաջ գի­տակ­ցել է, որ յար­կա­ւոր էր հայ մար­դու լսո­ղու­թիւ­նը այդ նոր հա­մա­կար­գին վար­ժեց­նել, որ ա­ռանց հա­մա­պա­տաս­խան լսա­րա­նի առ­կա­յու­թեան հնա­րա­ւոր չէր լի­նի ազ­գա­յին ե­րաժշ­տա­կան մշա­կոյ­թի զար­գա­ցու­մը: Եւ նա իբ­րեւ խմբա­վար, հե­տե­ւո­ղա­կա­նօ­րէն կա­տա­րել է նաեւ այդ աշ­խա­տան­քը՝ ա­շա­կերտ­ներ, յետ­նորդ­ներ դաս­տիա­րա­կել: Թէ՛ Էջ­միած­նում, եւ թէ՛ Պոլ­սում ե­ղած տա­րի­նե­րին նա իր շուրջն է հա­մախմ­բել օժ­տո­ւած, ազ­գա­սէր ե­րի­տա­սարդ­նե­րի, ա­պա զի­նել անհ­րա­ժեշտ գի­տե­լիք­նե­րով՝ ուղ­ղու­թիւն տա­լով նրանց գոր­ծու­նէու­թեա­նը, նաեւ գրել է մի շարք դա­սագր­քեր՝ «Ե­րաժշ­տու­թեան տար­րա­կան տե­սու­թիւն», «­Հայ­կա­կան նօ­թագ­րու­թիւն», «­Հար­մո­նիա»։ Ման­կա­վարժ Կո­մի­տա­սի ա­շա­կերտ­նե­րը եւ իր աշ­խա­տան­քը շա­րու­նա­կող ա­ռա­քեալ­նե­րից են ե­ղել Բար­սեղ Կա­նա­չեա­նը, Միհ­րան Թու­մա­ճեա­նը, Ար­մե­նակ Շահ­մու­րա­տեա­նը եւ այլք։ Կո­մի­տա­սի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ողջ ըն­թաց­քը պայ­մա­նա­ւո­րո­ւած է նրա բա­նա­հա­ւաք­չա­կան եւ ազ­գագ­րա­գի­տա­կան գոր­ծու­նէու­թեամբ: Ի­րա­կա­նում, նա ա­ռա­ջինն է ե­ղել, որ բա­նա­հա­ւաք­չա­կան աշ­խա­տան­քը դրել է գի­տա­կան հիմ­քե­րի վրա եւ յատ­կա­պէս այդ նպա­տա­կով էլ աշ­խա­տանք է ծա­ւա­լել հայ­կա­կան գիւ­ղե­րում։ «Որ­պէս ազ­գա­յին ժո­ղովր­դա-ե­րաժշ­տա­կան ո­ճի իս­կա­կան կրող՝ Կո­մի­տա­սը տես­նում էր միայն գիւ­ղա­ցիու­թեա­նը, ո­րոնք հա­մե­մա­տա­բար փակ կեան­քի բե­րու­մով չէին են­թար­կո­ւել ար­տա­քին, տա­րազ­գա­յին ճնշում­նե­րի: Տե­ւա­կա­նօ­րէն գտնո­ւե­լով գիւ­ղում, ապ­րե­լով ժո­ղովր­դի մէջ, մաս­նակ­ցե­լով հա­մայն­քի կեան­քի ան­ցու­դար­ձին` նա ոչ միայն անգ­նա­հա­տե­լի նմուշ­ներ է լսել եւ գրա­ռել, այլ կա­րո­ղա­ցել է խոր­քից հաս­կա­նալ ժո­ղովր­դի ինք­նա­բուխ եր­գաս­տեղ­ծու­թեան ըն­թաց­քը, հիմ­քե­րը, էու­թիւ­նը»,- գրել է ե­րաժշ­տա­գէտ Ռ. Ա­թա­յեա­նը։ Այդ­պի­սի պայ­ման­նե­րում նրա գրա­ռած նիւ­թը ի­րե­նից ներ­կա­յաց­նում է հա­ւաս­տի, ի­րա­կան՝ «իր տե­ղում, իր ժա­մա­նա­կին» ստեղ­ծո­ւած ազ­գա­յին նմուշ։ Այս­պի­սի օ­րի­նակ է «­Հո­ռո­վե­լը»՝ ան­մի­ջա­պէս գու­թա­նա­վա­րի պա­հին գրի առ­նո­ւած, օ­րօ­րը` ե­րե­խայ քնեց­նե­լիս, «­Ջան­գիւ­լում»ի խա­ղե­րը` Համ­բարձ­ման տօ­նին եւ այլն: Այդ­պէս է գրա­ռել նաեւ յայտ­նի «­Լո­ռո­ւայ գու­թա­ներ­գը»` աշ­խա­տան­քի պա­հին, ո­րի ա­կա­նա­տեսն ու ունկն­դիրն է ե­ղել Կո­մի­տա­սը եւ տե­ղում, նոյ­նու­թեամբ նշում­ներ ա­րել: Հայ գեղ­ջու­կի կեան­քին, կեն­ցա­ղին եւ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան իւ­րա­յատ­կու­թիւն­նե­րին քա­ջա­ծա­նօթ լի­նե­լով`վար­դա­պե­տը ա­ռանձ­նա­կի նշա­նա­կու­թիւն է տո­ւել յատ­կա­պէս նրա ինք­նա­բուխ, յան­կար­ծա­բա­նա­կան, կա­րո­ղու­թիւն­նե­րին: Նա ա­կա­նա­տեսն է ե­ղել, թէ ինչ­պէս է ծնւում նաեւ պա­րեր­գը՝ գեղջ­կա­կան եր­գաս­տեղ­ծու­թեան ժան­րե­րից ա­մե­նա­տա­րա­ծո­ւա­ծը. ներ­կայ է ե­ղել եւ քայլ առ քայլ գրա­ռել է Համ­բարձ­ման տօ­նի օ­րե­րին Հա­ռի­ճի վան­քի մօ­տա­կայ­քում ծնունդ ա­ռած «Ա­ման, Թել­լօ» պա­րեր­գը՝ մե­ղե­դու տար­բե­րա­կա­յին փո­փո­խու­թիւն­նե­րը, ռիթ­մը, ձայ­նա­ծա­ւա­լը եւ ա­ւար­տը: Այս­պի­սով՝ Կո­մի­տասն իր ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րում բա­ցա­յայ­տում է ժո­ղովր­դի յան­կար­ծա­բա­նա­կան ըն­դու­նա­կու­թիւն­նե­րի զար­գա­ցու­մը, ներ­քին տրա­մա­բա­նա­կան կա­պը: Նա գրում է. «Եր­գաս­տեղ­ծու­թեան շնոր­հը գեղ­ջու­կի հա­մար մի բնա­տուր պար­գեւ է. ա­մէնքն էլ, լաւ կամ վատ, խաղ կա­պել և­ եր­գել գի­տեն։ Ժո­ղովր­դի եր­գե­ցո­ղու­թիւնն ու­նի ինք­նու­րոյն դպրոց, ուր դաս են առ­նում ա­մէն­քը, ա­մէն ժա­մա­նակ, երբ կա­րիք են զգում: Գեղ­ջու­կի դպրո­ցը, ու­սու­ցի­չը եւ ա­ռար­կան` բնու­թիւնն է: Նա ձեռք է բե­րել ա­մէն տե­սակ փոր­ձա­ռու­թիւն, հմտու­թիւն եւ բազ­մա­կող­մա­նի ու կեն­դա­նի եր­գե­րով իր եւ բո­վան­դակ բնու­թեան զո­ւարթ ու մռայլ սրտի յու­զում­նե­րը պայ­ծառ նկա­րե­լու կա­րո­ղու­թիւն: իւ­րա­քան­չիւր գիւ­ղա­ցի քաջ գի­տէ տե­ղա­կան ե­ղա­նակ­ներն ու եր­գերն այն­պէս, որ­պէս բար­բա­ռը: Շատ զար­գա­ցած է բնազ­դա­բար յար­մա­րե­լու եր­գա­կան կա­րո­ղու­թիւ­նը, որ ձեռք է բե­րել կա­մաց-կա­մաց, դա­րե­րի ըն­թաց­քում, մշտա­կան փոր­ձե­րով եւ սուր յի­շո­ղու­թիւ­նով, ո­րոնց ա­ռաջ­նորդն է զգոյշ լսո­ղու­թիւ­նը»։ Նո­րու­թիւն չէ նաեւ, որ Ա­մե­նայն Հա­յոց եր­գի վար­դա­պետ Կո­մի­տա­սը ե­ղել է հայ ա­ռա­ջին պա­րա­գէ­տը, ա­ռա­ջին պա­րա­հա­ւա­քը. «­Նա ա­ռա­ջինն էր, որ փոր­ձեց անդ­րա­դառ­նալ հայ հա­զա­րա­մեայ պա­րա­րո­ւես­տին։ Ոչ միայն ար­ժե­ւո­րել, այ­լեւ բնու­թագ­րել եւ դա­սա­կար­գել է Կո­մի­տա­սը պարն ըստ շար­ժում­նե­րի, մե­ղե­դի­նե­րի չա­փի, նրանց կա­տար­ման տե­ղի ու ժա­մա­նա­կի», — գրել է Գա­գիկ Գի­նո­սեա­նը (Հ.Հ. մշա­կոյ­թի վաս­տա­կա­ւոր գոր­ծիչ):